Fietsen en bewustzijn

Maandag stond in Dagblad van het Noorden onderstaande vijfsterren-'recensie' van mijn hand:

Het raadsel van het bewustzijn
'Het zelf wordt zich bewust', het nieuwste boek van neurowetenschapper Antonio Damasio, is al een tijdje uit maar te belangrijk om onbesproken te blijven. Hersenboeken zijn momenteel mateloos populair, maar de meeste bevatten voornamelijk sterk gesimplificeerde anekdotiek. Wie écht iets wil weten over het biologische wonder dat ons brein is, leze Damasio. Waarschuwing vooraf: het kost veel tijd en moeite, want Damasio serveert een flinke hoeveelheid neurowetenschap. De aanhouder wordt echter verrijkt met een diep inzicht in de grillige evolutionaire geschiedenis van de hersenen in het algemeen en het menselijk bewustzijn in het bijzonder. Ook al begrijpen we daarvan nog maar een fractie, zoals Damasio keer op keer benadrukt. Terloops veegt hij elegant de vloer aan met de modieuze opvatting dat de vrije wil (’bewuste wil’ is een betere term) een illusie zou zijn en wijst hij op de essentiële rol van kunst voor het menselijk bewustzijn. Een hondsmoeilijk maar erg belangrijk boek.

Om het belang van dit boek iets duidelijker te maken, zal ik hieronder enkele ideeën van Damasio aanstippen. De fietsliefhebber die dit blog leest, zal nu misschien zeggen: 'Wat heeft dat met 'Job fietst ook' te maken?' alsmede 'Ga in vredesnaam toch weer eens fietsen!' Dat laatste doe ik zeker: volgende week ga ik naar het Schwarzwald om de favoriete fietsrondjes van Jan Ullrich te verkennen. Maar fietsen en bewustzijn hebben wel degelijk veel met elkaar te maken. Over een paar jaar hoop ik dat te bewijzen in een nieuw boek, waar ik momenteel aan werk. Even geduld nog derhalve. Maar de goede verstaander, die door dit blog weet wat mij in het fietsen fascineert, begrijpt uit onderstaande waarnemingen wellicht al een beetje wat ik bedoel.

De biologische basisprincipes:
* De bewuste geest is ontstaan binnen de geschiedenis van de regulering van het leven (homeostase): handhaving van de chemische parameters in het lichaam binnen de marges die met leven verenigbaar zijn.
* Levensregulering (een dynamisch proces) begint in eencellige diertjes en vindt in meercellige wezens ook op cel- en orgaanniveau plaats. Bij mensen is niet-bewuste levensregulering uitgebreid met culturele levensregulering, aangestuurd door de bewuste geest.
* Het bewustzijn is ontstaan als bijdrage aan een effectiever beheer van biologische waarde.
* Niet-bewuste instandhouding van het leven staat op een hoger plan en bevat de blauwdruk voor de zienswijzen en intenties van de bewuste geest. De bewuste geest heeft fundamentele 'kennis' van het instandhouden van het leven - waar ook eencellige organismen over beschikken - kenbaar gemaakt. De 'verborgen wil' van de cellen wordt nagebootst door de circuits in het brein.
* Het meest essentiële bezit van elk levend wezen is de uitgebalanceerde reeks processen in het lichaam die met een gezond leven te verenigen is. Het basisprincipe van biologische waarde is gezond overleven tot de leeftijd waarop een organisme zich succesvol kan voortplanten.
* Dat overleven wordt gestuurd door interne waarneming ('hoe staat ons lichaam, de cel ervoor?'), externe waarneming ('wat gebeurt er in onze omgeving?') en onze responsen daarop. Pijn en genot zijn daarbij de fundamentele parameters.
* Emoties zijn de kroonjuwelen van de levensregulering. Gevoelens van emotie zijn samengestelde percepties van wat er in geest en lichaam gebeurt als we emotioneel handelen.
* Primordiale gevoelens (spontane reflecties op de toestand van het lichaam) zijn de oorsprong van alle andere gevoelens.

De ontwikkeling van het bewustzijn:
* Hoe complexer het organisme, hoe complexer de programma's waarmee het reageert. In deze ontwikkelingen zijn hersenen ontstaan, die het lichaam tot het natuurlijke thema van de geest maken.
* Het voordeel van bewustzijn is gelegen in de verbetering van de levensregulering van het lichaam in steeds complexere omgevingen (de meeste soorten opereren uitsluitend middels geautomatiseerde levensregulering).
* Het levende lichaam is de sleutel tot de geest: het lichaam dicteert de parameters die van belang zijn voor het leven, het brein brengt allereerst het lichaam in kaart (de 'als-of kringloop'), en signalen van buiten het lichaam bereiken het brein via het vlees (namelijk: middels de zintuigen).
* Onze hersenen worden constant geconfronteerd met een overdaad aan input van voorstellingen: deze moeten geselecteerd en geordend worden in een coherente verhaalstructuur.
* Het zelf is geen ding maar een dynamisch proces; het heeft geen vaste plek in het brein maar is een proces, dat soms sterk aanwezig is en dan weer zwak. 'De dirigent ontstaat pas tijdens en door de uitvoering'.
* De hersenstam is de leverancier van de fundamentele aspecten van bewustzijn omdat hij de belangrijkste bron is van primordiale (lichaams)gevoelens. De uitwisseling van die informatie met de hersenschors, via de thalamus (de andere twee basisstructuren die betrokken zijn bij het bewustzijn), is door de toegenomen cognitieve eisen grof en ruw geworden. (Damasio suggereert hier dus dat we te ver zijn losgezongen van onze lichamelijke roots. Zijn we daardoor te rationeel geworden?)
* Enkele voordelen van bewustzijn: planning, overweging, het uitstellen en/of beletten van automatische responsen.
* Niet-bewuste processen blijven controle uitoefenen op veel acties.
* Dankzij bewustzijn kunnen sommige niet-bewuste processen geoefend worden, ontwikkeld en geperfectioneerd (taalgebruik, pianospelen, etc.). Rituelen spelen daarbij een belangrijke rol.
* Het vertellen van verhalen is iets dat de hersenen impliciet en van nature doen. Kunst is essentieel voor het vertellen van verhalen en ook voor het herstel van homeostase.

Tot zover. Of het iets verduidelijkt, vraag ik me af, maar goed. Gewoon lezen dat boek dus en daarna A Mind So Rare van Merlin Donald (dat Damasio vreemd genoeg niet lijkt te kennen). Die twee boeken samen leveren meer zelf- en levensinzicht op dan de complete filosofische bibliotheek van de laatste 100 jaar.
En waar is God gebleven in dit verhaal? Voor al degenen die hem/haar/het/'...' missen, kan de volgende conclusie van Damasio troost bieden: "Het mysterie van het bewustzijn is nog altijd een mysterie, al is er een klein beetje licht op geworpen."